Co sąd mówi, a co pisze

adwokat Olga Sztejnert – Roszak

Sąd Apelacyjny w Krakowie wyraził pogląd, że „sąd nie jest związany poglądem przewodniczącego (czy sędziego sprawozdawcy) wyrażonym w postaci ustnego podania motywów rozstrzygnięcia” (wyrok w sprawie I ACa 1298/13, dostępny w Legalis). Teza ta, poparta źle zinterpretowanym orzeczeniem Sądu Najwyższego z lat siedemdziesiątych ubiegłego stulecia, jest moim zdaniem zdumiewająca.

Zgodnie z art. 324 § 1 KPC narada nad wyrokiem obejmuje dyskusję, głosowanie nad mającym zapaść orzeczeniem i zasadniczymi powodami rozstrzygnięcia oraz spisanie sentencji wyroku. W myśl art. 326 § 3 KPC po ogłoszeniu sentencji przewodniczący lub sędzia sprawozdawca podaje ustnie zasadnicze powody rozstrzygnięcia. Tożsamość sformułowań użyta w cytowanych przepisach nie jest przecież przypadkowa. Sąd omawiając podczas narady treść mającego zapaść orzeczenia powinien po rozstrzygnięciu ewentualnych kwestii prejudycjalnych i wstępnych ustalić stan faktyczny sprawy, a następnie ocenić sprawę pod względem prawnym – w tym wybrać normę, na podstawie której wyda orzeczenie, ustalić jej treść w drodze wykładni i omówić rozstrzygnięcie [por: K. Piasecki, „Komentarz do KPC”, C.H. Beck, 2013 strona 1521 Nb 3]. „Przedmiotem dyskusji i głosowania poza mającym zapaść orzeczeniem są także «zasadnicze powody rozstrzygnięcia» (art. 324 § 1 KPC)” [K. Piasecki, tamże]. Piśmiennictwo podkreśla, iż „zasadnicze powody rozstrzygnięcia są zarówno częścią narady nad wyrokiem, jak i częścią ogłoszenia wyroku”, a w ustnym uzasadnieniu „powinny być wyeksponowane te zagadnienia, które były najbardziej sporne lub przesądziły o rozstrzygnięciu sprawy […] w sprawie, w której rozstrzygnięcie zależało od dokonanej przez sąd wykładni prawa, sędzia powinien przede wszystkim przedstawić wykładnię określonego przepisu.” [tak: H. Pietrzkowski „Metodyka pracy sędziego w sprawach cywilnych”, Lexis Nexis, Warszawa 2011, strona 471 – 472].

Zasadnicze powody rozstrzygnięcia, co do których sąd odbywa dyskusję i głosowanie podczas narady nad wyrokiem, powinny być następnie podane ustnie, po jego ogłoszeniu. W literaturze podkreśla się, iż „ustne podstawowe powody (motywy) rozstrzygnięcia mają zasadnicze znaczenie procesowe. Motywy sporządzone następnie w formie pisemnej nie powinny być sprzeczne z motywami wyrażonymi ustnie po odczytaniu sentencji wyroku. Sprzeczność uzasadnienia wyroku na piśmie z ustnie podanymi motywami rozstrzygnięcia uzasadnia wniesienie apelacji i skargi kasacyjnej.” [K. Piasecki, „Komentarz do KPC”, C.H. Beck, 2010]. „Między podanymi ustnie motywami rozstrzygnięcia a sporządzonym następnie uzasadnieniem pisemnym wyroku nie powinna zachodzić zasadnicza sprzeczność. Niewykluczone są niewielkie zmiany, ale motywy pisemne uzasadnienia mogą raczej uzupełniać i wyjaśniać motywy ustne, niż je całkowicie zmieniać.” [A. Góra-Błaszczykowska, „Komentarz do KPC”, C.H. Beck, 2013].

Piśmiennictwo wskazuje również, iż „umotywowanie decyzji sądowej powinno już istnieć w swoich zarysach w fazie podejmowania decyzji (dokonywania wyboru). W ten tylko bowiem sposób można zapewnić zgodność motywów (rationes decidendi) z samym rozstrzygnięciem. Motywy pisemne (a także oczywiście ustnie wygłoszone) powinny być odzwierciedleniem rzeczywistych racji decyzyjnych.” [K. Piasecki „Wyrok pierwszej instancji w procesie cywilnym”, Warszawa 1981, strona 130, „Wyroki sądów pierwszej instancji, sądów apelacyjnych oraz Sądu Najwyższego w sprawach cywilnych, handlowych i społecznych”, Warszawa 2007, strona 67].

Zarówno Sąd Apelacyjny w Krakowie stawiając błędną tezę o dopuszczalnej rozbieżności pomiędzy wygłaszanymi ustnie zasadniczymi powodami rozstrzygnięcia a pisemnym uzasadnieniem wyroku, jak i większość komentatorów – jak choćby E. Marszałkowska-Krześ, A. Zieliński, czy A. Góra Błaszczykowska – omawiając znaczenie ustnych motywów wyroku cytuje bez szerszego omówienia fragment uzasadnienia postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 września 1974 r., II PZ 43/73, [OSPiKA 1975, Nr 6, poz. 141], zgodnie z którym „po odczytaniu sentencji wyroku sąd związany jest wydanym wyrokiem od chwili jego ogłoszenia (art. 326 § 2 i 332 § 1 KPC), a nie poglądem przewodniczącego wyrażonym w postaci ustnego podania powodów rozstrzygnięcia (art. 326 § 3 KPC). Dlatego zasięg obowiązywania skuteczności wyroku i jego wykładnia nie są uzależnione od treści ustnie podanych powodów rozstrzygnięcia.” Taka teza może być – całkowicie błędnie – odczytywana jako umniejszająca znaczenie ustnych motywów wyroku, o których mowa w art. 326 § 3 zdanie drugie KPC.

Cytowany wyżej wyrok Sądu Najwyższego zapadł pod rządami art. 326 § 3 KPC w poprzednio obowiązującym brzmieniu, pozwalającym na ogłoszenie ustnych motywów wyroku tylko przewodniczącemu, a nie sędziemu sprawozdawcy. Zmiana art. 326 § 3 KPC polegająca na dodaniu słów: „lub sędzia sprawozdawca” po słowie: „przewodniczący”, dokonana ustawą z dnia 2 lipca 2004 r. (Dz. U. Nr 172, poz. 1804), która weszła w życie dnia 5 lutego 2005 r., była podyktowana faktem, że niewątpliwie ze sprawą rozpoznawaną przez trzech sędziów zawodowych w wyniku złożenia środka zaskarżenia najlepiej zaznajomiony jest jej sędzia sprawozdawca. To on jest w stanie najwierniej przekazać stronom zasadnicze powody rozstrzygnięcia. Jak wskazuje piśmiennictwo „Dopuszczalność wygłoszenia uzasadnienia ustnego wyroku przez sędziego sprawozdawcę tłumaczyć należy tym, że sędzia sprawozdawca «najlepiej» zna sprawę i to on opracuje projekt uzasadnienia wyroku na piśmie.” [tak: K. Piasecki, Komentarz do KPC, C.H. Beck, 2008].

W dacie wydawania przez Sąd Najwyższy cytowanego wyżej wyroku z 18 września 1974 r. jedynie przewodniczący składu uprawniony był do podawania ustnie zasadniczych powodów rozstrzygnięcia. Z tej przyczyny można było zaakceptować sytuację, w której jego wypowiedź byłaby nieprecyzyjna, niedokładna lub niepełna. Nadto, Sąd Najwyższy wydając wyrok, którego fragment uzasadnienia zacytowany został wyżej, w istocie nie zajmował się w ogóle kwestią ustnych motywów wyroku i ich znaczeniem, lecz prawidłową wykładnią wyroku i tym, co strona zrozumiała lub czego – zupełnie niezasadnie – nie zrozumiała z jego sentencji. Nauka prawa cytuje go jednak komentując art. 326 § 3 KPC, co prowadzi do nieuprawnionego uproszczenia, że ustne motywy wyroku – mające przecież zgodnie z ustawą zawierać zasadnicze powody rozstrzygnięcia – są nieistotne, albowiem sąd jest związany wyrokiem, a nie tym, co uzasadniając go powie sędzia sprawozdawca.

W ostatnich latach Sąd Najwyższy zajął się sprawą wzajemnej relacji pomiędzy ustnymi motywami a pisemnym uzasadnieniem wyroku tylko raz (wyrok Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z dnia 17 kwietnia 2009 r. I UK 333/08), przy czym przedmiotem rozpoznania był zarzut nieomówienia wszystkich argumentów podanych ustnie w pisemnym uzasadnieniu wyroku, a nie odmienność zasadniczych powodów rozstrzygnięcia i pisemnego uzasadnienia wyroku.

W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Najwyższy wskazał, iż z zestawienia przepisów art. 326 § 3 i 328 § 2 KPC wynika, że „pisemne uzasadnienie powinno być wyczerpujące, a zatem może być obszerniejsze i zawierać więcej argumentów prawnych niż uzasadnienie ustne, skoro po ogłoszeniu sentencji wyroku podaje się ustnie tylko zasadnicze powody rozstrzygnięcia. Niewątpliwie uzasadnienie pisemne, sporządzane w jakiś czas po ustnym podaniu zasadniczych powodów rozstrzygnięcia, może się w detalach różnić od uzasadnienia ustnego, nie powinno jednak różnić się całkowicie. Inaczej mówiąc, uzasadnienie pisemne nie powinno w istotny sposób odbiegać od uzasadnienia ustnego obejmującego zasadnicze powody rozstrzygnięcia, jeśli chodzi o ocenę materiału dowodowego, ustalone fakty oraz argumentację prawną. Nie oznacza to jednak, że jeżeli nawet miała miejsce sytuacja opisana w skardze kasacyjnej – a mianowicie w czasie podawania zasadniczych powodów rozstrzygnięcia po ogłoszeniu sentencji wyroku przewodniczący lub sędzia sprawozdawca użył argumentów, które następnie nie znalazły się w pisemnym uzasadnieniu – to zarzut skargi kasacyjnej może być uznany za skuteczny. Opisane naruszenie prawa procesowego (polegające na braku spójności między uzasadnieniem ustnym i uzasadnieniem sporządzonym na piśmie) – jeśli nawet miało miejsce – nie mogło mieć jakiegokolwiek wpływu na wynik sprawy, nie mówiąc o wpływie istotnym (art. 3983 § 1 pkt 2 KPC).”

Z powyższego wynika zatem, że – zdaniem Sądu Najwyższego – pominięcie przez sąd w pisemnym uzasadnieniu wyroku poglądu przekazanego ustnie jako jeden z zasadniczych powodów rozstrzygnięcia nie może mieć wpływu na wynik sprawy. Inaczej moim zdaniem należy jednak oceniać sytuację, w której sąd podał inne ustne motywy wyroku, a inne wskazał w jego pisemnym uzasadnieniu. Taki stan rzeczy uzasadnia bowiem twierdzenie, że sąd podczas narady nad mającym zapaść orzeczeniem w ogóle nie dyskutował i nie poddał pod głosowanie zasadniczych powodów rozstrzygnięcia w rozumieniu art. 324 § 1 zdanie drugie KPC, lecz wydał wyrok nieprzemyślany, do którego następnie przygotowane zostało pisemne uzasadnienie, zasadniczo odbiegające od podanych wcześniej ustnych motywów.

Dzięki nagrywaniu rozpraw sądowych możliwa jest weryfikacja ustnie podanych zasadniczych powodów rozstrzygnięcia w świetle pisemnego uzasadnienia wyroku. W literaturze podkreśla się rolę ustnego uzasadnienia: „Podawane stronom ustnie po ogłoszeniu wyroku uzasadnienie ma bardzo duże znaczenie dla zaskarżalności orzeczenia. Strona, która zrozumiała motywy rozstrzygnięcia, może świadomie podjąć decyzję o wniesieniu środka zaskarżenia lub z tego zrezygnować.” [A. Góra-Błaszczykowska, Komentarz do KPC, C.H. Beck 2013]. Niewątpliwie, wobec zmian przepisów KPC wymuszonych postępem technicznym zagadnienie znaczenia ustnych motywów wyroku oraz dopuszczalnych różnic pomiędzy uzasadnieniem ustnym a pisemnym, nabierać będzie na wartości.