r. pr. Agnieszka Winnicka – Mackenthun
Odpowiednie przepisy prawa – Kodeks Spółek Handlowych, Prawo o stowarzyszeniach, ustawa o fundacjach przewidują możliwość i procedurę likwidacji danej osoby prawnej, czyli zakończenia jej bytu prawnego. Ponadto, byt prawny każdej z tych osób prawnych, o ile prowadzi ona działalność gospodarczą, może zakończyć się na skutek przeprowadzenia postępowania upadłościowego, obejmującego likwidację majątku upadłego – w sytuacji jego niewypłacalności.
Nieco inaczej sytuacja przedstawia się w przypadku niepublicznych uczelni wyższych, których zasady i proces likwidacji reguluje art. 26 i 27 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym (t.j. Dz.U. z 2012 r, poz. 572 z późn. zm). Niepubliczna uczelnia może być zlikwidowana, nie można natomiast ogłosić jej upadłości, nawet jeżeli jest niewypłacalna w rozumieniu art. 11 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2012 r., poz. 233). Zgodnie bowiem z art. 6 ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze nie można ogłosić upadłości uczelni.
Jeżeli zatem uczelnia wyższa jest niewypłacalna, czyli nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych i nie jest to sytuacja przejściowa, a prowadzona działalność gospodarcza przynosi straty, zamiast zysków, założycielom niepublicznej uczelni nie pozostaje niejednokrotnie nic innego, jak wystąpić do Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego o zgodę na likwidację uczelni.
Aby móc rozpocząć likwidację niepublicznej uczelni wyższej, należy co do zasady spełnić dwie przesłanki: uzyskać zgodę Ministra na likwidację oraz zapewnić studentom możliwość kontynuowania studiów. Zanim założyciel niepublicznej uczelni zwróci sie z wnioskiem do Ministra powinien zatem uprzednio podjąć rozmowy z potencjalnymi innymi uczelniami na temat możliwości zapewnienia swoim studentom kontynuacji nauki gdzie indziej. We wniosku o wyrażenie zgody na likwidację, kierowanym do Ministra, należy wskazać przyczyny planowanej likwidacji, jej harmonogram i wskazać uczelnie, które są gotowe zaoferować studentom likwidowanej uczelni możliwość kontynuacji nauki. Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego wydaje taką decyzję, o ile widzi, że interesy studentów – przynajmniej teoretycznie – są zabezpieczone poprzez wskazanie możliwości kontynuowania studiów na innych uczelniach. Minister nie bada natomiast co do zasady, czy w wyniku rozpoczęcia likwidacji uczelni zostaną zabezpieczone i zaspokojone interesy ew. wierzycieli uczelni, w tym chociażby jej pracowników.
Po otrzymaniu pozytywnej decyzji Ministra, założyciel uczelni wybiera likwidatora, którego prawa i obowiązki odpowiadają obowiązkom likwidatora spółki prawa handlowego, fundacji lub stowarzyszenia, prowadzących działalność gospodarczą.
Przepisy ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym zabezpieczają w trakcie likwidacji w zasadzie jedynie wierzytelności likwidatora, co przypomina sytuację przewidzianą przepisami ustawy Prawo upadłościowe i naprawcze.
Zgodnie z art. 27 ust. 1 ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym likwidacja uczelni niepublicznej polega na zadysponowaniu składnikami materialnymi i niematerialnymi jej majątku po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli, w szczególności jej pracowników i studentów. Zgodnie z art. 27 ust. 6 tej ustawy koszty likwidacji uczelni, w tym koszty wynagrodzenia likwidatora pokrywane są z majątku likwidowanej uczelni, z pierwszeństwem przed roszczeniami wierzycieli, a gdy koszty likwidacji uczelni przewyższają jej majątek, koszty wynagrodzenia likwidatora pokrywane są z majątku założyciela uczelni niepublicznej.
Likwidacja uczeni niepublicznej trwa do czasu spieniężenia majątku uczelni i rozdysponowania nim, przy czym nie ma przeszkód prawnych, aby zakończyć likwidację nie zaspokajając wierzycieli, jeżeli okaże się, że majątek uczelni nie wystarczył na spłatę wszystkich zobowiązań.
Jeżeli likwidator uczelni wykaże, że uczelnia nie prowadzi już działalności gospodarczej (studia prowadzone w dniu otwarcia likwidacji nie mogą być kontynuowane dłużej niż do końca roku akademickiego, w którym nastąpiło otarcie likwidacji), a jednocześnie nie posiada już majątku, który mógłby zostać spieniężony celem zaspokojenia wierzycieli, Minister wykreśli uczelnię z rejestru, co spowoduje, że uczelnia – jako osoba prawna – przestaje istnieć.
Przepisy ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym nie regulują w żaden sposób sytuacji wierzycieli uczelni, która zostaje wykreślona z rejestru, nie jest też przewidziana odpowiedzialność innych podmiotów za zobowiązania zlikwidowanej uczelni niepublicznej. Jedynie likwidator uczelni może dochodzić swojego roszczenia o wynagrodzenie od założyciela uczelni, co wynika wprost z przepisów ustawy, innym wierzycielom takie uprawnienie nie przysługuje. Założyciel uczelni niepublicznej nie jest bowiem następcą prawnym zlikwidowanej uczelni, nie ponosi też odpowiedzialności subsydiarnej za jej zobowiązania. O ile w przypadku np. zlikwidowanej spółki z o.o. istnieje możliwość pozwania członków zarządu oraz likwidatorów, o ile w trakcie pełnienia przez nich funkcji istniały podstawy do ogłoszenia upadłości, a odpowiedni wniosek nie został zgłoszony, tak w przypadku likwidacji uczelni taka odpowiedzialność nie zachodzi.
Lepiej chronione są jedynie należności Skarbu Państwa i ZUS. Zgodnie z art. 116a ustawy Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2015 r, poz. 613) członkowie organów zarządzających uczelnią (rektor, kanclerz, ew. inni) ponoszą subsydiarną odpowiedzialność razem z uczelnią za zaległości podatkowe i inne korzyści nienależnie uzyskane, a traktowane na równi z zaległościami podatkowymi z tytułu zobowiązań podatkowych, których termin płatności upływał w czasie pełnienia przez nich obowiązków. O ile nawet uczelnia wyższa zostanie zlikwidowana, wierzytelność nie wygasa, a za jej zaległości podatkowe odpowiadać będzie solidarnie, całym swoim majątkiem rektor uczelni (ew. kanclerz) lub likwidator uczelni, o ile zaległości podatkowe powstały w okresie likwidacji. Odpowiedzialność osób zarządzających uczelnią (rektor, kanclerz, likwidator) odnosi się również do odpowiedzialności za składki na ubezpieczenie społeczne, ubezpieczenie zdrowotne, Fundusz Pracy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych i Fundusz Emerytur Pomostowych na mocy art. 31 i 32 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2015, poz. 121 z późn. zm).
Wierzyciele uczelni niepublicznych powinni zatem mieć się na baczności i na bieżąco dochodzić swoich roszczeń. Procesy likwidacji uczelni niepublicznych mogą być coraz częstsze, ze względu na niż demograficzny. Wierzyciele powinni liczyć się z tym, że w przypadku zlikwidowania uczelni nie otrzymają zaspokojenia swoich wierzytelności. Za cywilnoprawne zobowiązania zlikwidowanej uczelni nie odpowiadają bowiem z mocy samego prawa ani jej założyciele, ani członkowie organów.